Η Αρχαία Έφεσσος ήταν κτισμένη πολύ κοντά στη θάλασσα στο στόμιο του ποταμού Καύστρου, αλλά οι συνεχείς προσχώσεις του ποταμού την απομάκρυναν σιγά-σιγά απο την ακτή ( σήμερα απέχει περίπου 10 χλμ απο τη θάλασσα).
Ιδρύθηκε στα τέλη της 2ης π.χ χιλιετίας γύρω απο ένα ιερό της Ελληνικής θεότητας της ευφορίας της Αρτέμιδας,το οποίο ιερό ονομάστηκε Ναός της Αρτέμιδας που αποτέλεσε ένα απο τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου. Η πόλη ήκμασε για 2000 χρόνια έχουσα 250000 κατοίκους και υπήρξε ένα απο τα πλουσιότερα και πλέον πολιτιστικά κέντρα της Ιωνίας και της Μεσογείου, με μνημεία που αναφέρονται στην ελληνιστική, τη ρωμαίκή και τη πρωτοχριστιανιή περίοδο.
Οι ανασκαφές που έγιναν έχουν φέρει στη επιφάνεια τα εξής μνημεία:
α) Το μεγάλο Θέατρο χωρητικότητας 25000 θεατές,που κτίστηκε το 4ο π.χ αιώνα απο τους Έλληνες και ανακατασκευάστηκε απο τους Ρωμαίους. Μέσα σ'αυτό εκήρυξε και διέδοσε το χριστιανισμό ο Απόστολος Παύλος.
β) Τη κεντρική οδό της πόλης που ονομάζονταν Αρκαδιανή οδός μήκους 500 μ,που οδηγούσε απο το Θέατρο στο λιμάνι, ήταν στρωμένη με μάρμαρα και πλαισιωνόταν απο στοές.
γ) Τη Βιβλιοθήκη του Κέλσου, ένα μεγαλοπρεπές κτίριο.
δ) Την Αγορά, το Ωδείο, τα Θερμά Λουτρά, το Πρυτανείο,η Κρήνη του Τραίανού,τα Αποχωρητήρια, το ναό τουΑδριανού και τις κατοικίες των πλουσίων.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι, εδώ έζησε ο Ευαγγελιστής Ιωάννης και εδώ πέθανε η Θεοτόκος Μαρία (περίπου το 70 μ.χ.) και το μνήμα της (το σπίτι τη Παρθένου) βρίσκεται σ'ενα λόφο 6χλμ απο τον αρχαιολογικό χώρο σε κάποιο σημείο που την έθαψε αυτός, όπου εκεί οι χριστιανοί έκτισαν ένα σταυροειδή ναό που αποτελεί σήμερα χώρο προσκύνησης για όλους.
